За мојата мајка Нада Гацоска

Оваа колумна ја правам со цел да оставам краток пишан белег за животот на мојата мајка Нада, а во исто време тоа е моја благодарност кон неа за целокупната поддршка што ми ја даваше во моето оформување како личност. И секако за гените што ги наследив од неа.

(Истовремено, оваа приказна е и хронологија на моето детство и младост, бидејќи секаде кадешто се селеле и престојувале моите – сме биле и јас и брат ми.)

Пред да го изложам нејзиниот животен пат – ќе кажам неколоку збора за нејзиното потекло и за нејзиното моминско презиме – Костадинова.

Мајка ми е родена на 25.01.1942 во с. Барово (кавадаречко) како втора ќерка на Младен и Спасија Костадинови. Барово е село во подожјето на Кожув, кое воздушно е оддалечено 15 км од Кавадарци и 15 км од Демир Капија. Но тоа праволиниско растојание значи да се патува преку ридови и планина (непроодно за возила, само пеш, или со коњ/ магаре). Доколку се оди по асфалитран пат – растојанието Кавадарци – Барово е 40 км и се патува повеќе од 1 саат, бидејќи патот е тесен и лош. Денес Барово и околните села се целосно напуштени и празни. Има само по некоја стара куќа што се користи како викендица од сопствениците, кои се преселени во Кавадарци, Неготино исл.

Се до 1960-те целиот тој регион бил густо населен, со многу живост во сите села од Бошавијата - по течението на реката Бошавица (Конопиште, Крњево, Бохула, Барово, Горна Бошава, Страгово). Гледано наназад, жителите од Бошавијата биле доста револуционерни за време на турското ропство и војните во 20-от век (Балканските војни и двете Светски војни). Целиот регион на Бошавијата бил активна линија на фронтот во Прва светска војна.

Двајца од браќата на мојот дедо Младен – биле активни партизани во 2. Светска војна. Едниот негов брат загинал при преминување на р. Вардар со сплав при крајот на војната. Мојот прадедо (татко на баба Спасијка) загинал во борба против Турците, најверојатно во 1. Балканска војна и мајка ми не се сеќава на него. Баба ми Спасија била единствено дете-ќерка и со нејзината мајка (прабаба ми Неша) останале сами. Прабаба ми си донела друг маж, но и тој наскоро починал, па ја принудила ќерка си дека мора да земе домазет - што ќе се грижи и за куќата и за имотот - имале многу ниви за работење, а и добиток - овци, крави. 

Такашто баба ми најверојатно со стројници го запознала дедо ми Младен (кој бил од Страгово) и тој своеволно решил да појде да живее во Барово, бидејќи по војната неговото семејство со 6 деца било доста сиромашно (биле 4 браќа и 2 сестри) . Во бракот дедо ми и баба ми добиле 4 ќерки - Мара, Нада, Велика и Малина (помеѓу нив имале и починати деца, меѓу кои и машко). Подоцна согледувајќи дека нема син дедо Младен рекол дека куќата е проколната да се испусти, што и се случило во 70-те години, кога целосно го напуштиле Барово.

Мајка ми значи се родила во зимски месец во виорот на војната. Нејзините најрани сеќавања се дека се криеле во подрум при некое бомбардирање и таа плачела во рацете на баба ми. Детството на мајка ми било релативно среќно. Имале ниви и добиток, такашто имале доволно храна. Од образование - мајка ми завршила 5-то одделение, за погорни одделенија требало да оди пеш во Крњево и таа се откажала (подоцна ќе оди на курс за кројачка и ќе шие алишта за пари). Но како девојка - таа и тетка ми Велика биле активно вклучени во земјоделските работи (најстарата Мара се омажила рано - на 17 год., а најмалата Малина била бебе). 

Одела на нива, ги изнесувала овците и кравите на пасење, јавала на коњ и магаре, имала блиски средби со волци и змии. Ни кажуваше дека не се плашела од ништо - така биле воспитани сестрите од татко им, да бидат храбри. Не се плашела ни од невреме со грмотевици, често пати се враќала наврната дома. 

Првиот избор го направила кога решила да научи занает - кројачка и поради тоа - привремено отишла да живее во Кавадарци, на гости кај сестра и Мара (тоа било во раните 60-ти, а тетка ми Мара по мажењето во Чемерско - се преселиле во градот). Додека престојувала во Кавадарци го запознала татко ми - кој живеел во соседството, а бил дојден во Кавадарци од Крушевскиот регион со цел да заврши средно шумарско училиште, (а во вечерните часови работел во дрвниот комбинат). Мајка ми велеше дека таа се мажела поради љубов и верувам дека било така. Во текот на 3 години се виделе со татко ми вкупно 6 пати, и во 1964 г. решила да се омажи за него.

Татко ми и кажал дека има намера да студира во Србија (Рударски факултет во Бор) и дека ќе треба да го чека во Светомитрани (во подножјето на Крушево). Тоа не ја предомислило мајка ми и на 19 јануари - по студена зима и 1 метар снег решила да се прости од своите и заминала со татко ми на далечно патешествие од Барово во некој непознат крај. Навистина било патешествие, бидејќи на некоја меѓу-делница автобусот заглавил во снег, па младенцие морале да одат и пеш по снегот. 

Животот на мајка ми во Светомитрани не бил лесен. Семејството на татко ми било сиромашно - тој имал 3 браќа и 2 сестри, и само мајка (татко му починал млад). Мајка ми морала да работи по нивите додека татко ми студирал 5 години во Србија. Не била добро прифатена од постарата јатрва (сопругата на чичко ми Богоја), но била добро прифатена од свекрвата (баба Таса) и золвата (тетка Елена) - со која беа блиски пријателки до крајот на животот. Во 1969г. останала трудна, но бидејќи не се штедела од селската работа ни до 9-тиот месец од бременоста, бебето што го родила било мртво (и рекле дека е женско). После тој настан мајка ми се преселила во Крушево во куќата на чичко ми Велко и го чекала таму татко ми да дипломира.

По дипломирањето на татко ми (1970 год.)- веднаш добил добра работа во рудникот Злетово - Пробиштип и со мајка ми се преселуваат таму. Добиваат стан под кирија и иако немаат покуќнина - од неколку инженерски плати успеале да си купат се - и мебел и бела техника. Мајка ми шиела алишта за клиентки,  а во тој период сме се родиле и јас и брат ми (1971 и 1973 год.). Животот на мајка ми одеднаш станал посреќен и преокупиран со грижа за бебињата. Долго чекала свои деца (ме родила после 7 години брак), па за нас се грижеше како очите во главата. Не' носеше редовно на вакцини, се бореше со нашите настинки, сипаници и други детски болести.

Мајка ми ми кажуваше дека како бебе и мало дете не сум сакал да играм со играчки, сум ги кршел. Сум сакал само таа да ми чита сликовници. Во период кога сум имал 3-4 години сум велел дека сакам да одам на училиште со поголемите деца и таа ми купила ташничка, книга и 2-3 тетратки. Јас сум бил пресреќен. Книгата била читанката „Црвеното лале“ и секој ден сум ја терал по десетици пати да ми чита од неа. Велеше дека сам сум научил да читам на 5-6 години. Од тогаш ја поттикнала мојата љубов кон книгите и кон читањето, што и денес ми е омилена активност, за што сум и вечно благодарен.

Во Пробиштип стеканала и две најблиски другарки - кумата Зорка (постара од мајка ми, која не' има крстено мене и брат ми) и комшиката Љупка (на која пак мајка ми и станала кума и ги крстила нејзините две ќерки - Гордана и Виолета). Ова со крштевањето на деца во црква било забранета тема за време на комунизмот, татко ми бил член да Комунистичката партија, па мајка ми сите кршевања ги направила скришум. Дури и скришно со автобус одела во село Злетово кадешто имало црква (во Пробиштип немало). 

Животот на мајка ми го обележале преселбите (поради работата на татко ми, кој работел во различни рудници - Злетово, Ржаново - Фени, идр.). Од едно село во друго, од еден град во друг град, од куќа во стан, од стан во куќа итн., вкупно околу 10 различни живеалишта - во две села (Барово, Светомитрани) и 4 града (Крушево, Пробиштип, Кавадарци, Скопје). Јас и брат ми сме родени во Штип (1971 и 1973) во периодот кога сме живееле во Пробиштип. Такашто цел живот кога ме прашуваат “од каде си, каде си роден?“ јас велам во Штип сум роден, но не знам од каде сум.

Како што велеше мајка ми често – најсереќен период во нејзиниот живот бил кога сме се преселиле од Пробиштип во Кавадарци – годините кога сме живееле во воената зграда (1976-1980). Тогаш јас и брат ми бевме на претшколска возраст и со нас се шеташе во градскиот парк, кадешто ние активно си игравме, а таа си плетеше или си везеше седната на клупа. Во Кавадарци - после 15 години се нашле четирите сестри, овој пат мажени и секоја со по две деца. Дедо Младен починал во 1972, баба Спасијка во 1977 и двајцата се погребани во Кавадарци. Куќата и имотот во Барово останале напуштени.

Во 1977 јас тргнав во школо како прваче во ОУ “Страшо Пинџур“-Кавадарци, а во 1980 тргна и брат ми. Мајка ми беше таа што не' испраќаше и што не' пречекуваше. Таа ни ја прегледуваше сработената домашна работа, ако не и се допаѓаше - не' тераше да ја сработиме по вторпат. Во тек на основното и средното образование татко ми ниту еднаш не се појави на родителски состанок, секогаш одеше мајка ми. Покрај тоа - дома се беше зготвено и исчистено, а јас и брат ми требаше само да си го тераме учењето. И јас и брат ми бевме прогласени за најдобар ученик на генерацијата на крај на основното образование. Подоцна и јас и брат ми дипломиравме на Електротехнички факултет - Скопје, повторно со голема поддршка на родителите.

Покрај трите сестри - во Кавадарци мајка ми си пронајде и стари и нови другарки - тетка Рада, тетка Зара, Родна, Тања и многу други. Имаше интензивно дружење, одење на гости, испиени кафиња, муабети, родендени (тогаш немаше слави). Во 1981 г. се преселивме во новоизградена куќа од 160 м2, со голем двор и тогаш таа имаше големи обврски да ја одржува хигиената, да готви, но и да работи во бавчата, кадешто секое лето имавме најубави домати и краставици, имавме и дрвца - кајсија, праска, круша, слива, а и јагоди. Многу обврски во периодот 1981-1989.

Поради затворањето на Фени и низа политички влијанија во тоа - во 1989 год. се преселивме во Скопје. Татко ми се вработи во Рударски институт, јас се запишав на Електо-факултет, брат ми средно - во Орце, мајка ми продолжи да се грижи за сите нас. Таа беше инцијатор да славиме матура јас, а подоцна и брат ми (татко ми велеше дека не е некое достигнување да завршиш средно школо). Сама поакни гости, сама месеше кифли, печеше месо, правеше торти. Потоа - кога заминував во војска (септември 1989) пак направи прослава, покани гости од Кавадарци и ми приреди свечено испраќање во ЈНА. И таа е онаа што инсистирала да ми дојдат на заклетва во Сремска Митровица - до каде што мораа да патуваат скоро 24 часа - смениле 2 воза и такси. 

За готвење знаеше да ги прави сите традиционални јадења, но пошто брат ми беше со слаб апетит – мораше да прави стандардни јадења – ориз со пилешко, компир манџа, понекогаш грав (посен или мрсен). Ја биваше и со тесто, знаеше да направи голема баница, зелник, пишии (мекици). Секоја есен правеше голема количина зимница – повеќе видови туршија, 25 тегли ајвар, 15 тегли лутица (пиперки), а сучеше и кори/ тарана. Во зима правеше и пифтија (пача), иако јас и брат ми не ја сакавме многу.

Единствен проблем на мајка ми беше нејзината преголема хигиена и бавност во работата. Кога готвеше нешто – ќе се случеше по 30 пати да ти измие рацете. Веќе измиени садови – ги прекплакнуваше по неколку пати. По цел ден стоеше на нозе, и поради килажата и стоење во место – уште на возраст од 50-тина години имаше проблем со вените и со поетекување на нозете.

По преселбата во Скопје (заради работата на татко ми и студиите на мене и брат ми) – мајка ми чувстуваше некоја тага. Немаше роднини во близина, сестрите и останаа во Кавадарци. Во Скопје имаше само една братучеда Трајанка и со неа воспостави контакт и често одевме кај нив на гости, а и тие доаѓаа кај нас во Влае (првпат дознав и ја запознав втората ми браучеда Сузе).

Во мавровската  населба во Влае кадешто живеевме – татко ми и мајка ми се запознаа со повеќе комшии и се дружеа со нив (мајка ми си најде и комшика што беа дојдени во Скопје од Крњево, соседно село со нејзиното Барово). Дворот позади куќата во Влае татко ми се обидуваше да го прави бавча, но посната земја и скопската клима не дозволуваа да има и по неговата смрт дворот остана празен и пуст. Но мајка ми засади трендафили, лалиња, гладиоли и други дворски цвеќиња, кои и до ден денес цветаат на пролет.

Како поминаа годините – комшиите што им беа генерација на татко ми и мајка ми остареа и некои од нив починаа, а по починувањето на татко ми (2004), мајка ми престана да се дружи, а во голема мера и го намали движењето и излегувањето до продавница исл. Многу се грижеше за брат ми, кој со својата болест и правеше многу проблеми и грижи. Јас и кога бев во брак и кога бев сам одев 2-3 пати неделно да ги посетувам и беше среќна да ме гледа, да зготви ручек, да ми раскажува настани од младоста. Не и беше мило кога патував во странство - се плашеше да не останам засекогаш, да не може да ме види. Не користеше ни мобилен телефон, ни Интернет.

Мајка ми многу ги сакаше внуците - Софија и Михаил, иако поради мојот развод немаше прилика да ги гледа често. Во 2005-2007 (кога сеуште бев во брак и живеевме во Карпош) - мајка ми активно ни помагаше за чување на Софи. Верувам дека Софи и Михаил ќе ја памтат баба си во своите сеќавања, бидејќи ги носев на ручек кај неа во Влае.

За еден празник Велигден - останав во Влае неколку дена со преспивање и колата ми беше паркирана на улица, пред нивната зграда. Во текот на ноќта некој го украл капакот на шахтата точно пред колата и сабајлето имаше реална шанса тркалото да упадне во шахтата. Иако се знае кои ги краде шахтите во Скопје (“старо купујем“) - таа се распрашуваше кај комшиите да не виделе кој го извадил капакот. Дури и со некои комшии се замери и ги залади односите. Подоцна поради тој настан доби анксиозност - мислеше дека тие комшии ја следат и дека и го прислушкуваат телефонот.  

Мајка ми ја сакаше македонската народна музика и раскажуваше дека нејзината мајка ги знаела напамет скоро сите староградски песни и често ги пеела (кога биле на нива). Во 90-те години (по преселбата во Скопје) ги следеше сите музички емисии по телевизиите, фестивали како Валандово, и омилените песни сакаше да си ги сними на ВХС касета).

Интересно е што мајка ми имала прилика да се запознае со своите идоли - Виолета Томовска, која гостувала на рудникот Ржаново во `80-те, и Васка Илиева – заедно лежеа во Воена болница во април 1999 (баш во периодот кога НАТО ја бомбардираше Србија и Воена болница беше скоро празна – пациентите се плашеа да останат во неа).

Друг интересен факт е што скоро 15 години имаше забодена игла (за шиење) во стапалото – си ја носеше во внатре во ногата. Си ја набодела уште во Пробиштип (во 70-те), а се реши да ја извади на хирург дури во 1988 во Кавадарци. Велеше дека не и смета, но сепак постоел ризик иглата да влезе и подлабоко, дури и до вена.

По починувањето на татко ми (2004) престана да ја следи народната музика, а почна редовно да гледа вести и турски серии. На мајка ми многу ѝ пречеше насилството и се ужаснуваше од несреќните настани. Кога на вести ќе кажеа за некое убиство (без оглед во која држава), или земјотрес, пожар исл. – таа долго време се прашуваше на глас “Зошто?“. 

Со годините почнаа и нејзините здраствени проблеми - со срцето, висок притисок, потечени нозе, спуштена матка. Не сакаше да оди по доктори и да се испитува, но пиеше терапија препишана од матичната докторка Милица. Во јули 2024 (кој беше прежежок месец) и се влоши состојбата со белите дробови (отежнато дишење и исплукуваше крв). Прифати да ја носиме во клиника на 3 август, и направија повеќе снимања, ја задржаа во болница, но на 6 август почина од тромбоемболија (тромби во белите дробови).

Интересен е фактот што четирите сестри починаа во обратен редослед од возраста. Прва почина најмладата Малина (во мај 2018, а родена 1951), во ноември 2019 почина тетка ми Велика (родена 1945), во август 2024 мајка ми Нада (родена 1942), а најстарата тетка Мара (родена 1940) е сеуште жива (септември 2024).

Мајка ми за мене е пример на 100% родител кој цел живот бил посветен на децата. Се грижеше за нас дури и кога спиеше. Тоа секако не се одрази најдобро на нас (поготово не на брат ми). Мене секогаш ми даваше совети пред да одам некаде на пат. Ме критикуваше дека возам брзо и невнимателно. И секогаш ми велеше да се пазам од промаја и настинка.

За Вирусите

ЗА ВИРУСИТЕ

Деновиве топ тема по медиумите, што го засега и секојдневниот живот и функционирањето на институциите – секако е корона вирусот. Прв пат сме сведоци да многу земји во светот применуваат (оправдани) драстични мерки за изолација, како затворање граници, откажување на летови, ограничување на слободата на движење и забрана за сите јавни собири. Откажани се бројни спортски натпревари, концерти, претстави, изложби.

Сепак ова не е ни прв, ни последен вирус со кој се сретнало човештвото, а не е ни прва пандемија. СЗО до сега има прогласено пандемија во 2009 за случајот свински грип, и во 1985 за вирусот HIV. Денес имаме вакцина за H1N1 (свински грип), a со HIV се справуваме успешно со децении (точно се знаат загрозените групи).

Европа како континент најголемите предизвици ги имала во минатите векови. Во 1918 – крајот на Првата светска војна – се појавила шпанската треска (која е исто свински грип, но во тој период немало ни вакцини, ни развиена медицина). Инфицирала 500 милиони луѓе (27% од целата светска популација) претежно во Западна Европа и Америка, од кои 20 милиони починале. Бидејќи било период на војна – луѓето биле групирани во чети и батаљони кои масовно се инфицирале и го ширеле вирусот. Со толкава рата на смртност – вирусот релативно брзо стивнал – уште истата година; според некои - мутирал во поблага форма на настинка, а според други – со смртта на носителите – умирал и вирусот, па така си дал автогол.

(Короната со рата на смртност 2-3% е прилично паметен вирус, бидејќи на тој начин стигнува да се прошири на повеќе носители; за разлика од неа еболата е прилично глупа, бидејќи со рата на смртност 10-15% ги убива своите носители, а со тоа и самата таа изумира).

Големата чума (црна чума) што се појавила во Европа во периодот 1347-1351 се смета за една од најголемите пандемии во човечката историја. Потекнала од глувци (стаорци), ја ширеле муви и инсекти, а се заразиле околу 30-60% од светската популација; имало околу 100 милиони жртви. Се случувало да во еден ден починат половина од сите луѓе што ги познавате. Популацијата во Европските држави се вратила на бројката од пред црната чума - дури во 18 век. Повторно – чумата исчезнала сама по себе, со тоа што преживеаните стекнале имунитет, а другите починале заедно со вирусот. 

Сепак, дури и овие две огромни епидемии не направиле глобално пореметување како што направил вирусот на мала сипаница во Новиот Свет – Северна и Јужна Америка. Европските народи со векови живееле во заедница со домашни животни (крави, овци, свињи). Бидејќи од овие животни потекнуваат најголемиот број вируси (меѓу кои и сите видови сипаници и грип) – Европјаните со текот на годините изградиле имунитет на овие болести и ги прележувале без последици.

За разлика од Европа - американските цивилизации и племиња (Ацтеки, Инки, Северно-американски плаемиња) немале припитомено ниедно домашно животно, живееле од лов, риболов и примитивно земјоделство. Затоа вирусите на мала сипаница и грип за нив значеле сигурна смрт.

После првите контакти на Шпанците со Ацтеките, Маите и Инките – се случил невиден помор на локалното население, исчезнале цели империи. На пр. Кортес пристигнал на брегот на Мексико во 1520 г. со 600 Шпанци и на бојното поле (иако имал пушки и топови) не можел да се носи со Ацтеките кои биле 20-милионска популација. Но при повлекувањето – еден загинат Шпанец ќе им донесе неочекувана предност на Шпанците. Имено во моментот на борба – тој имал мала сипаница, а откако загинал – некој Ацтек го допрел и тоа било доволно да се зарази и да го зарази целото свое племе, а подоцна и сите градови на Ацтеките. До 1600 година останале живи едвај 1 милион Ацтеки кои лесно биле совладени во следниот поход на Шпанците.

Пизаро со 168 луѓе ја освоил империјата на Инките со десетици милиони луѓе. Првиот контакт на Инките со Европјаните била во 1526 год. и тогаш стапиле во контакт со заразен од мала сипаница. При следното доаѓање на брегот на Перу во 1531 – Пизаро наишол на само стотина преживеани Инки кои лесно ги совладал.

Истото се случило и со холокаустот на Северно-американските Индијанци по долината на Мисисипи. Од контактот со Европејците - до 1600 год. скоро сите големи индијански градови во Северна Америка исчезнале, а популацијата била десеткувана. Мала сипаница, грип и тифус биле топ-3 убијци во Северна Америка и од над 20 милиони индијанска популација, останале само стотина илјади преживеани.

Во сите горе-наведени случаи - вирусите се појавиле и се ширеле во густо населени зони со милионска популација. Затоа и направиле огромен пустош. Според тоа и во случајот на корона - само-изолацијатата е најдобар метод за спречување на ширењето на вирусот. Оние што се имунизирани со вакцина или по природен пат (заразени) најверојатно ќе створат имунитет и при следна зараза би поминале полесно; некои за жал ќе починат. Се очекува по неколку посмртоносни мутации - вирусот да стане ендемски и да се прележува лесно кога ќе се стекне имунитет на стадо (herd imunity). Take care…

За Цивилизациите

За Цивилизациите

Зошто и како Европејците ги уништиле другите цивилизации, пред се Американските Индијанци (Инките, Маите, Ацтеките и оние од Северна Америка), како и австралиските Абориџини? Исто така ги колонизирале најголемиот дел од Африканските држави и ги држеле под своја доминација (и експлоатација) до средината на 20-от век. Одговорот на ова прашање лежи во развојот на цивилизациите. Тука нема да ја анализирам Азија, бидејќи арапскиот свет, Индија и Кина се развивале паралелно со Европа и имале пристап до сите цивилизациски придобивки (огнено оружје, државно уредување и употреба на писмото). Исто така скоро сите растителни и животински видови што се одгледувале во Европа биле застапени и во Азија. Но тоа не важи за Африка, Америка и Австралија каде што домородците немале скротено ниедно животно, а главен извор за храна бил ловот. Дури немале техника ни за риболов. Од оружје користеле копје и камени секири, немале развиено писмо, а немале ни општествено уредување, туку само племенско. 

Типичните колонизаторски активности почнуваат во 15 век. Тогаш Европа имала развиено морепловство за прекуокеански патувања, имала развиено огнено оружје, развиени државни уредувања, но и глад за нови ресурси, пред се злато. Само 5% од домородците загинале на бојното поле, штитејќи ја својата земја, а 95% од индијанските племиња биле уништени од вирусите пренесени од Европејците (мала сипаница, туберколоза, грип, тифус). Имено – овие вируси биле нова појава за нив и немале изграден никаков имун систем, за разлика од Европејците, кој со години создале природен имунитет и ги прележувале овие болести без проблем.

Сега и за светлата страна на колонизаторството. Интересен е и примерот со едно мало канадско племе на Индијанци. Тие имале средба со европските имигранти во 15 век, биле восхитени од дојденците, се спријателиле и си разменувале стоки. По неколку дена дојденците си заминале – и се случило чудо. На таа локација не се вратил ниеден цивилизиран човек се до почеток на 20-от век. Тогаш некоја друга експедиција ги посетила тие зафрлени краишта од Северот на Канада и наишле на срдечен пречек кај изолираното племе. Демек – “кај сте вие до сега – ние ве чекавме со години“. Поентата е дека средбата со Европејците била пренесувана од колено на колено (усно), како средба со некои вонземјани. Биле најдени и цртежи на кои била прикажана средбата со првите гости од Европа. Од тука може да се извлече пример како би требало да се однесуваме доколку имаме случајна средба со вистински вонземјани (понапредни од нас).

Првите Европејци што стапнале на американскиот континент биле заслепени од наоѓалиштата на злато. Индијанците пак веќе имале залихи од тој метал што воопшто не го сметале за вреден. Затоа се случувало да го трампаат златото за безвредни предмети од стакло, ножеви и парчиња облека. Дури, навечер кога ќе застудело - го менувале златото за ќебиња. Наутро кога ќе изгреело сонцето – ќебињата веќе не им требале, па ги фрлале. Итрите Европејци ги собирале ќебињата и следната вечер повторно им ги продавле за злато. Паметно, нема што.

Инаку Северно-американските Индијанците имале многу развиен позитивен менталитет и култура. Воопшто не биле насилни и скоро никогаш не лажеле. Не знаеле да користат коњи (ги немале скротено) се до доаѓањето на Европјаните, а исто така немале никакво метално оружје. Од Европејците ја примиле и навиката да пијат алкохол (огнена вода), а им ја пренеле навиката за пушење (пури и лулиња). Не постои пример за брачно неверство кај Индијанците – се случувало да остане сама жена со други соплеменици, а мажот да е во лов – и никој немал намера да и “се пушта“.

На крај да додадам нешто што е надвор од контекстот на Индијанците – а тоа е вештачката селекција во природата, што човекот може да ја прави сакајќи или не. Постои одредена локација во Јапонско Море – на која ако ловите ракчињата ќе забележите дека сите на грбот имаат изгравиран човечки лик (фаца). Позади овој факт стои цела легенда – односно научно објаснување. Имено – пред 500 години на таа локација се водела поморска битка помеѓу две Самурајски племиња. Поголемиот дел од поразеното племе загинале и биле потонати во морето. По неколку години – нивните со-племеници кога ловеле ракчиња во тој дел од крајбрежето – забележале дека некои ракчиња на грбот се набрчкани и помислиле дека тоа се ликовите на нивните загинати браќа. Затоа таквите ракчиња ги вратиле назад во морето, а ги ловеле само мазните ракчиња. Со тек на време мазните скоро да исчезнале, па почнале да ловат и помалку набрчкани, а оние кои потсетувале на човечки лик – ги враќале в море. И така со вештачка селекција во долг временски период – успеале да опстанат и да се размножуваат само оние ракчиња кои имале јасни контури на човечко лице – со нос, уста, очи.  

Вселенски Календар

Вселенски Календар

Во споредба со животот на една ѕвезда (која живее неколку милијарди години) – човечкиот живот е само еден мал блесок, една милисекунда. Во однос пак на лотосовиот цвет (кој се раѓа наутро, а умира навечер) – човечкиот живот е премногу долг и здодевен. Уште еден доказ дека времето е релативна категорија.

Во продолжение ќе го прикажам вселенскиот календар според кој се случиле главните настани во Универзумот (според Карл Саган). При тоа – целото време од настанокот на Универзумот до денес – е пресликано во една година, за да се добие подобар увид колку е стара човечката цивилизација, и што не чека во иднина.

1 јануари – Биг Бенг – настанок на Универзумот (отприлика пред 15 милијарди години)

1 мај – настанок на нашата галаксија – Млечен пат

9 септември – формирање на Сончевиот систем

14 септември – издвојување на Земјата како планета

25 септември – први микроби на Земјата

2 октомври – формирање на најстарите планини што постојат и денес

1 ноември – први микро-организми со полово размножување (измислен е сексот)

Настани во Декември:

1 декември – атмосферата на Земјата се полни со кислород

16 декември – се појавуваат првите црви

17 декември – почнува палеозоик, завршува пред-камбријан

19 декември – се појавуваат првите риби

20 декември – растенија почнуваат да растат на Земјата

21 декември – први инсекти; животни почнуваат да се движат по Земјата

22 декември – инсекти со крилја и први водоземци

23 декември - први дрвја и први рептили

24 декември – први диносауруси

25 декември – почнува мезозоик

26 декември – први цицачи

27 декември – период на Јура, први птици

28 декември – први цвеќиња, изумираат диносаурусите

29 декември – завршува мезозоик, почнува терциер – први примати (мајмуни)

30 декември – еволуција на големиот мозок кај приматите (пред 50 милиони години)

Настани на 31 декември:

13.30 ч. – први предци на човекот (кромањонец, крапинец)

22.30 ч. – настанок на човекот (homo sapiens)

23.00 ч. – користење на камени алатки

23.46 ч. – откриен е огнот, т.е. негово контролирање

23.59 ч. – први цртежи најдени во пештера

23.59:20 ч. -  откриено е земјоделството, и тркалото

23.59:35 ч. – формирани се први градови

23.59:50 ч. – први династии во Египет и Сумерија, зачетоци на астрономија

23.59:51 ч. – откривање на писмото (Месопотамија, Вавилон)

23.59:53 ч. – бронзена металургија, Тројанска војна, откривање на компасот

23.59:54 ч. – железно доба, кралство на Израел и подем на Феникијците

23.59:55 ч. – раѓање на Буда, Атина со Перикле, Александар Велики, во Кина династија Чин

23.59:56 ч. – раѓање на Римската Империја, Архимедова физика, Евклид, Питагора, раѓањето на Исус

23.59:57 ч. – Откриени се нулата и децималните броеви во Индија, пад на Римско царство, муслиманските освојувања (Мохамед).

23.59:58 ч. – Цивилизација на Маите, Византиска империја, Монголска империја, крстоносни војни, dark период во Европа.

23.59:59 ч. - Ренесанса во Европа, Отоманска империја, династија Минг во Кина, Елизабета I во Англија, зачетоци на експериментална наука (Њутн, Кеплер, итн.), откривање на Америка.

24.00 (денес) – широко распространети наука и технологија, ера на Интернет; први обиди да се истражува вселената во потрага по други цивилизации; откриено и употребено оружје за масовно уништување, што може да ја уништи цела планета.

Се гледа дека настанокот на луѓето, и посебно цивилизацијата се со релативно нов датум. Од тука произлегува неизвесноста и опасноста за опстанокот на човечката раса и воопшто на целиот жив свет. Можни црни сценарија би биле – удар од комета или астероид, приближување или оддалечување на Земјата од Сонцето, само-уништување со нуклеарно или биолошко оружје (вируси исл.), климатски промени предизвикани од загадувања итн. Иако во следните десетина илјади години можеме да се чувствуваме релативно безбедни – никој не е во состојба да даде долгорочни прогнози. 

За напредокот на технологијата

За напредокот на технологијата

Еден од најпознатите светски футуролози Ray Kurzweil – во ’80-те години на минатиот век ја издава својата книга “Ера на интелигентни машини“, во која го предвидува технолошкиот развој на почетокот на 21-от век. Прогнозите дадени тогаш во најголем дел се исполнуваат (Интернет, видео-телефонија, мултимедија на дланка). Сега – во почеток на 21-от век ја издава книгата “Сингуларноста е близу“ во која шпекулира со технолошкиот развој во период 2010-2050 година, а неговите предвидувања одат многу подалеку. 

Некои од оптимистичките прогнози на Kurzweil се:

- До 2025 год. компјутерите ќе тврдат дека се поинтелигентни од луѓето, и луѓето тоа ќе го прифатат,

-    До 2050 год. ќе постои лек за сите болести, како и за можност за регенерирање на човечки клетки (и на неврони), т.е. ќе се постигне бесмртност на живите организми.

-   Во наредните 100-200 години – интелигенцијата ќе се рашири низ цел Универзум, т.е. интелигентните суштества ќе бидат со димензија на молекул.

Kurzweil ги базира своите идеи врз брзината на технолошкиот развој, т.е. ги анализира последните сто години. Имено – технолошкиот напредок во првите 50 години од 20-от век е дуплирање на сѐ она што е постигнато до тогаш. Потоа - во секои наредни 10 години се дуплира претходниот технолошки развој. Што е причината за вака брзиот развој и дали развојот ќе продолжи со истото (експоненцијално) темпо ?

Едно од клучните технолошки откритија на 20-от век е секако интегралното коло, т.е. чипот кој се вградува буквално насекаде (компјутери, телефони, автомобили, медицинска опрема, ракети итн.). Во поглед на полупроводничката технологија, најактуелно е секако предвидувањето на Гордон Мур (т.н. Муров закон), кое го дал во ’60-тите години, како вработен во Интел. Тој предвидел дека ќе се дуплира бројот на транзистори спакувани во чипот во секои наредни 2 години. Тоа значи чиповите ќе се минијатуризираат дупло, т.е. ќе се дуплира процесорската моќ на секои 2 години. Ова предвидување важи и до ден денес ! А тоа со себе повлекува развој на сите сродни технологии – компјутерска индустрија, компјутерски мрежи, телефонија, видео и мултимедија, ракетна техника, медицина, роботика итн. итн. Така, ако првите чипови биле развиени (нацртани) на хартија со молив – денес самите компјутери служат за развој на нови чипови.

Значи од седумдесетите години па наваму – експоненцијален е растот на процесорската моќ, а експоненцијален е падот на цената на чиповите. Исто така екпоненцијален е падот на цените кај уредите за складирање (хард дискови, олптичи уреди), на мрежните уреди, а експоненцијално е зголемен бројот на Интернет корисници и пропусниот опсег на широко-појасните мрежи. Исто така експоненцијално се зголемени вложувањата во образованието (во развиените земји), како и во медицинските истражувања.

Kurweil оди чекор напред и предвидува што кога ќе дојде до физичкиот лимит на чипот? Кога ќе се дојде до крајната минијатуризација на хардверот - тогаш ќе биде потребно воведување на нова парадигма – на пр. биолошки компоненти. Неговите идеи се базираат пред се на развојот на 3 клучни области – генетика, роботика и нано-технологија. Во почеток на 20-от век целосно е разоткриен генетскиот код на човекот. Сега останува лабораториски да се стопираат несаканите гени, а да се засилат (или вметнат) саканите гени, уште на ниво на фетус. Во поглед на роботиката – и таму нѐ очекува драстична минијатуризација; крајната цел е конструкција на нано-роботи – со величина на молекул, кој би можеле да се движат низ крвта и да се борат со клетките на ракот, и воопшто со сите бактериско-вирусни инфекции. Основната идеја се состои во внесување на наноцевчиња во структурата на заболените клетки, кои подоцна под влијание на ласерски сноп се загреваат и ја уништуваат клетката домаќин. Овие наноцевчиња се изработени од јаглеродни атоми и нивните димензии се скоро половина помали од дијаметарот на структурната ДНК молекула, така да во една клетка може да се сместат и неколку илјади наноцевчиња. По две минутно зрачење со ласерска светлина истите се загреваат на 70 степени. Во молекуларниот состав на наноцевчињата се поставени и група на молекули кои ја имаат функцијата на антитело, односно сигнализираат во кои клетки (оние на ракот) треба да делуваат.

Иако основите на нано-технологијата се поставени уште во 80-те години, нејзината практична реализација сеуште е во доменот на science fiction. Развојот на молекуларната нанотехнологоја се темели на концептот на контрола и позиционирање на атомите со цел за изградба на некој систем (машина на пример), кој ќе биде ефикасен, себе-обновувачки, водејќи притоа и сметка за неговата економичност. Крајната цел, според физичарот Feynman, е да може да се аранжира (да се направи) било што - атом по атом (на пр. да се направи човек од атоми на јаглерод, водород, кислород, да се прави храна неограничено, да се прави нафта неограничено, сите болести се излечиви, ги подмладуваме органите, вклучително и мозокот, итн.).

Исто така, актуелни се и истражувањата на мозокот, т.е. негово целосно скенирање и по можност реплицирање во наредните 20 години. Во современата неуро-наука постојат модели и симулации на мозокот добиени преку скенирање, интер-невронски конекциски мрежи, како и психо-физички тестирања.  Но денешните инструменти за скенирање на мозокот (MRI) се сеуште многу примитивни за да можат да ја доловат неговата структура. Тоа е како да се обидете да фатите зрно песок носејќи боксерски ракавици на рацете. Се очекува голем напредок во таа област во следната декада, а според Kurzweil - поедноставно е да се симулира регион по регион од мозокот (на пр. посебно центарот за вид, посебно за слух), отколку да се оди надолу на ниво на поединечни неврони.

Замислете ваква ситуација – ако вие учите француски или ја читате Војна и мир – не можете директно да го пренесете своето знаење врз другите луѓе. А ако компјутерот научи француски – другите компјутери ќе направат само “download” на тоа знаење и сите за 1 секунда ќе научат француски. 

Секако – постојат и скептици во поглед на овие предвидувања. Нивните аргументи се – во ред, хардверот напредува со одлично темпо – имаме се побрзи и поефтини компјутери, но дали софтверот го следи тоа темпо? За да се симулира интелигентно поведение – неопходен е супер брз процесор (или милиони процесори), но каков ќе биде софтверот на вештачкиот мозок? Што ако софтверски вирус навлезе во нано-роботчињата? Има безброј отворени прашања, а времето ќе покаже дали ќе бидеме сведоци на нова технолошка револуција.

За Атомот

За Атомот

Сите сме ја сретнале познатата равенка на Ајнштајн E=mc², но малку од нас го знаат значењето и смислата на ова равенство. Дури и актерката Камерон Дијаз во едно интервју изјавила дека и е најголема желба да го знае значењето на оваа равенка.

Пред сѐ – равенката е многу елегантна и звучи едноставно, но нејзиното објаснување бара широки познавања од теориска и нуклеарна физика. Во кратки црти – кажува дека енергијата што ја содржи секое тело е еднаква на производот од неговата маса и брзината на свелтлината на квадрат. Ова би значело дека и најмало парче хартија може  да произведе енергија од рангот на хидрогенска бомба (стотици килотони). Проблемот е како масата да се претвори во чиста енергија? Ова за сега е можно преку делење на јадрото само кај некои хемиски елементи (ураниум, плутониум) при што се добива огромно количество енергија од сосема мала маса на елементот. Причината за тоа е што јадрото на овие елементи има вишок од 1 неутрон и како такво е подложно на лесна делба (цепење).

Многумина не биле сигурни во оваа теорија се додека не се случило активирањето на првата атомска бомба во Хирошима. Како изгледа ова фасцинантна трансформација од маса во енергија? Бомбата што пуштена од висина 10000м, за 34 секунди доаѓа на висина од 700 метри и на таа висина се активира детонаторот. Кај бомбата биле ставени две ураниумски полнења оддалечени на растојание околу 1 метар. При активирање на детонаторот – едното полнење се судира со другото и неутроните од првото навлегуваат во јадрата од второто ураниумско полнење. При тоа почнува верижна реакција – делба на јадрата на ураниумот; од едно јадро се создаваат две, од две – четири итн. Исчезнува масата – т.е. се претвора во енергија на движење на неутроните! Верижната реакција трае 80 генерации на дуплирање, пред да заврши. Од активирањето на детонаторот – до овој момент поминале неколку милисекунди. Заради огромното движење на неутроните – почнува нагло загревање на металната обвивка на бомбата.

Од тука натаму престанува делењето на јадрата, а почнува претварање на енергијата на движење – во топлинска енергија. Температурата во јадрото на бомбата на почеток била иста со температурата на воздухот (20 С), но заради огромниот број на судири помеѓу неутроните – за неколку милисекунди температурата достигнува 5000 С (колку површината на Сонцето), а потоа и неколку милиони степени (колку внатрешноста на Сонцето). Условите во внатрешноста на бомбата се слични со првите моменти на креирање на Универзумот. Во тој момент настапува централната ерупција, која е видлива во радиус од десетици километри.

На небото над Хирошима тоа се манифестира како огромно Сонце да паднало врз градот. Топлинската енергија се шири во дел од секундата. Првите десетици илјади жртви се резултат на овој топлотен бран. Бранот се шири со огромна брзина (над 1000 км/час) и е многу тивок (бидејќи е побрз од било кој звук). Потоа следи вториот – ударен бран, како резултат на изедначување на воздушните притисоци. Тој се шири побавно, но организмите што ќе му се најдат на патот експлодираат во судир со вакумскиот простор. На крај останува само радиоактивната контаминација која може да дејствува и со години.

А кога во воздухот ќе се појави огромната печурка од чад – работата на E=mc² е веќе докажана.

За Мозокот

За Мозокот

Слободно може да кажеме дека мозокот е најсложената и најсовршената структура што настанала по природен пат, не само на Земјата, туку и во целата Галаксија. Токму структурата на мозокот е она што го направило човекот да стане Homo sapiens, т.е. да се издвои од другите живи суштества (пред сѐ од својот предок – човеколикиот мајмун).

Познато е дека секој мозок содржи повеќе неврони (нервни клетки) отколку што има ѕвезди во Галаксијата. Уште позначаен факт е што функционирањето на мозокот не се базира на самите неврони, туку на врските помеѓу нив (синапсите). Типичен неврон од кортексот е поврзан со 10.000 други неврони. Денешните инструменти за скенирање на мозокот (MRI) се сеуште многу примитивни за да можат да ја доловат неговата структура. Тоа е како да се обидете да фатите зрно песок носејќи боксерски ракавици на рацете.

Дали може да се креира интелигентна машина, т.е. компјутер кој ќе симулира свесно поведение?

Според традиционалниот пристап во вештачката интелигенција (од седумдесетите години на минатиот век), одговорот е секако да, само треба да се почека на дополнителен развој на хардверот и на софтверските алгоритми. Според современиот пристап на невро-науката и на когнитивните науки – можеби ќе биде можно да се произведе таква машина, но таа ќе треба сама да еволуира од фаза на дете до фаза на зрелост (интелигенција). Значи не се доволни само сензорските влезови, на пр. видот да може да се симулира со камера (и софтвер за визија), слухот со микрофон (и софтвер за препознавање говор), допирот со сензори за допир, говорот со звучник (и синтетизатор на говор). Многу поважно е процесирањето на сите овие влезови и продуцирањето на интелигентно поведение, т.е. покажување на функции за кои машината не е експлицитно програмирана. Значи поимот интелигенција е неизоставно поврзан со поимот учење. Интелигентната машина треба да може сама да учи и при тоа ќе мора да ги користи своите сетила (вид, слух, допир исл.). И не е извесно дали нејзиниот мозок ќе се базира на слилициумски чипови или на биолошки материјал.

Дали човекот навистина користи само 10% од мозокот? Дали поголемиот мозок е и поинтелигентен? Слушаат ли слепите подобро од оние кои гледаат? Зошто не можеме од глава да ја извадиме мелодијата која не нервира?

Британски „Дејли мејл“ објави интересни делови од книгата на невролозите Сандра Амот и Сем Ванг, кои разоткриваат некои од вообичаените заблуди. Иако половина од човештвото мисли дека користиме 10% од мозокот, сепак во реалноста секојдневно го користиме целиот мозок. Дури и најмалите задачи поттикнуваат активност по целиот мозок. Меѓутоа, на луѓето повеќе им се допаѓа митот, бидејќи нуди надеж за тоа што би можеле да сториме кога би ги користеле останатите 90% од мозокот.

Проѕевањето го поврзуваме со поспаноста и досадата, но тоа всушност помага за будење на мозочните активности. Влегувањето на воздух во белите дробови и кислород во крвта не прави будни. Дека слепите подобро слушаат е познато, а факт е дека слепите и подобро паметат. Вообичаено е дека регионите од мозокот кај слепите, кои обично служат за прием и обработка на визуелни сигнали (т.н. визуелен кортекс) - да се пренаменат за други активности. Затоа слепите луѓе, имаат и подобра меморија. Бидејќи не можат да се потпрат на видот, мораат постојано да се потпираат на сеќавањето, што го изострува капацитетот на мозокот за меморирање.

Компјутерските игри ја зголемуваат способноста на луѓето да работат повеќе работи одеднаш. Модерниот свет е полн со постојани акции - брзи пораки, и-мејлови, видео-игри, а се како да се случува наеднаш. Ако сте постари од 30, можеби се прашувате како тоа младите не се исцрпени од сите тие стимулации. Одговорот е дека нивниот мозок едноставно е трениран за да ги совлада.

Во текот на едно истражување со студенти кои играле акциони игри, забележано е дека тие побрзо ги процесуираат информациите, можат да следат повеќе објекти истовремено и подобро се прилагодуваат на брзи промени на работите. Меѓутоа, некои истражувачи велат дека истовременото извршување на повеќе работи го оптеретува мозокот. Луѓето кои истовремено извршуваат повеќе задачи послабо ја работат својата работа, прават повеќе грешки, дури и почесто се разболуваат.

Големината на мозокот не ја одразува интелигенцијата. Мозокот на Ајнштајн не бил ништо поголем од просечниот. Се чини дека интелигенцијата е зависна од тоа кога се створени синапсите на мозокот. Тие се формираат во текот на детството и тинејџерските години, а начинот на кој тоа се случува може да влијае врз интелигенцијата. Со децении се земаше „здраво за готово“ дека луѓето се раѓаат со сите мозочни ќелии кои ќе ги имаат засекогаш.

Последниве години се собрани многу докази дека мозокот сепак произведува нови ќелии и дека е можно константно да се обновува. Точно е дека физичките вежби го одржуваат мозокот во форма. Како телото старее, така потешко го носи кислородот до мозокот. Телесната активност го подобрува крвотокот, односно дотурот на кислород до невроните. На пример, тренинг за мозокот би било ако одите боси по некоја рапава површина, или да се обидете да пишувате со лева рака (т.е. со десна, ако сте левучар).

Пораките помеѓу ќелиите на мозокот и останатите делови од телото се пренесуваат по пат на електрицитет, но во сосема мали количини. Мозокот користи 12 вати. Не е точно дека мозокот и компјутерот работат на ист принцип. Меѓу нив постојат значителни разлики. Мозокот е во основа хемиски, а не електричен систем. Во секоја мозочна ќелија се одвиваат бројни хемиски реакции, а тоа е потполно различно од принципот на работа на компјутерот. Освен тоа, никој не го програмира мозокот, тој сам ги предвидува и однапред ги решава проблемите, за разлика од компјутерот, кого некој мора да го програмира.

Кога глупа песна ќе почне постојано да ви се врти по главата, тоа е поради способноста на вашиот мозок да памети секвенци. Истата способност овозможува паметење на движењата за потпис на сопственото име, варење на кафе или одредување на трасата до дома. Како да го исфрлите од глава иритирачкиот звук? Пронајдете друга песна.